*El hombre se llamaba Bernardo Etcheverry y era un vasco de Ir煤n, Hendaya o de por ah铆,...
21.09.13. Por Eduardo P茅rsico.-Siempre el hambre nos conduce y explica.
Atraviesa monta帽as, facilita los mares- alguna noche
nos ley贸 mi madre.
El hombre se llamaba Bernardo Etcheverry y era un vasco de Ir煤n, Hendaya o de por ah铆, entre Francia y Espa帽a, y al llegar a Buenos Aires en alg煤n documento dir铆a ‘ambos franceses’; y con la Mar铆a debieron ajustarse a un mapa de inmedible horizonte y lejan铆a. 脡l reci茅n cumpl铆a veintid贸s y su mujer diecinueve, cuando por 1905 entraron al Hotel de los Inmigrantes y al saber su procedencia un escribiente supuso ‘agricultor’ y los mandaron a mil kil贸metros del puerto. Bien adentro de La Pampa, provincia india nada imaginaria y en el pueblo Carro Quemado a煤n persist铆a alguna tolder铆a con jinetes de galopar por la inmensidad que fuera de ellos, y de arrearse animales con o sin marca en el lomo. Y a esa inmensidad fueron el Bernardo y la Mar铆a, una mujerona rubia y hermosa, a plantar y cosechar lo que viniera de la tierra con cuatro herramientas m谩s dos carretas de ladrillos que les dieron, junto a unos peones que por ah铆 mismo hicieron su rancho.
El Bernardo y la Mar铆a no trajeron casi nada y por el a帽o veinte, con tres hijas mujeres y la mayor que ya no era s贸lo para mirarla, hab铆an plantado y pobladas las hect谩reas con ovejas y corrales. Y la palabra del vasco ser铆a un documento en el pueblo; ventura familiar que se trunc贸 en 1922 al cumplir el Bernardo treinta y ocho y su carro con la Mar铆a y dos acompa帽antes no alcanz贸 las seis leguas al pueblo. Su cuerpo se ir铆a quedando r铆gido bajo las mantas y asl oscurecer lo volvieron a la casa sin remedio. Treinta y ocho a帽os, un pendejo, se me ocurri贸 antes de agregar que al hombre lo mat贸 el carbunclo que contagiaban los animales. ‘Eso no falla nunca, es infalible’, se habr谩 dicho al terminar el Bernardo su amor por su campo y hasta la sequ铆a, dejando cuatro mujeres soledad adentro...
Aunque la Mar铆a tambi茅n ten铆a su estilo; liquid贸 la chacra y se mud贸 a Buenos Aires sin la hija mayor que se arregl贸 con un comisionista de Victorica, - esa ser铆a otra historia- pero antes del carbunclo y el a帽o veintid贸s el vasco Etcheverry mantuvo un entrevero desconocido, - nunca se sabe- cuando unos ocupados en 茅poca de pelar las ovejas no terminaban de irse y siguieron merodeando. La esquila sab铆a darse en octubre con alg煤n contratista que tra铆a gente del oficio, h谩biles en aprovechar hasta el 煤ltimo vell贸n cortando a tijera o a navajones de pu帽o, chilenos, que no eran para cualquiera. Entonces el grupo sol铆a trabajar de corrido los d铆as necesarios, dorm铆an en el mismo galp贸n donde esquilaban y al terminar ataban los fardos de lana y plata en mano, cumpl铆an el ritual de asar unos corderos y entonar algo de m煤sica si hab铆a con qu茅. La gente de la casa sab铆a compartir la reuni贸n y a veces las mujeres eran miradas con mucho empe帽o, as铆 que un jueves se acab贸 pronto la despedida cuando el vasco con dos vistazos y ni una palabra mand贸 a su mujer adentro con las hijas, sin saludarse con nadie.
Hubo alguna otra ojeada sin comentario y el contratista y su gente la emprendieron para otro campo a empezar de nuevo; a Tel茅n, punta de v铆a, a pocos kil贸metros, aunque uno de los navajeros, un rubio de pelo largo algo versero y cantor, no sigui贸 al grupo y se demor贸 con un chinazo bigotudo y provocador por los cuatro rincones del pueblo. Por entonces, cada s谩bado el Etcheverry acostumbraba bajar al centro con sus peones en el carro de dos caballos, de balanc铆n y ruedas delanteras m谩s petisas, y por ah铆 com铆an, se jugaban sus partidas de baraja con la paisanada y al oscurecer 茅l se volv铆a solo, al tranquito, con alg煤n jarro de moscato agregado a las ideas y disfrutando esas peque帽as libertades de cada uno. Aunque aquel mediod铆a, en el Ramos Generales vio a los dos esquiladores rezagados que algo se hablaron al verlo entrar y siguieron prob谩ndose alg煤n sombrero y unas alpargatas nuevas. Uno dijo con voz audible que les har铆a un tajito porque eran bajas de empeine, mientras el vasco Etcheverry pag贸 alguna cuenta, llen贸 sus canastos con necesidades de la semana y saludando al due帽o del almac茅n se sent贸 en el carro para darse la vuelta sin m谩s palabra.
Despacioso el hombre, antes de entrar al camino principal levant贸 la tapa del caj贸n que serv铆a de asiento y revis贸 sus herramientas: una pala de punta, su llave grande de fierro para las tuercas del eje, unas riendas y la maza de mango largo. Y acomod贸 con cuidado y bien a mano aquello otro que trajeran de Europa y la Mar铆a le tejiera una funda colorada y flaca...
El sol entibiaba lindo y sin esa molestia se hubiera divertido en el boliche y re铆rse de cu谩nto pod铆a al saberse sin deuda con la vida. No hab铆a alambrados a la vista y por m谩s profunda que fuera la mirada, aquella inmensidad segu铆a inquebrantable, mon贸tona, irrepetible; paisaje m谩s nostalgia adherido al sentimiento. La pampa inexplicable, por suerte... Y por las tres de la tarde el vasco lleg贸 con su carro al atajo de ir derecho a casa. El hombre ya estaba en lo suyo y el ca帽ad贸n de poca hondura detr谩s del montecito de caldenes era un buen sitio para el aguardo. Solt贸 el correaje de la yunta y los dej贸 bajar a darse agua y sombra a gusto, se lo merec铆an. Los gorriones se regodeaban entre los surcos y pens贸 en darle arreglo a ese abuso que le diezmaba la semilla, pero eso lo har铆a con tiempo porque ese d铆a su preocupaci贸n estaba cubierta y m谩s cuando dos jinetes, a trescientos metros, llegaban en su direcci贸n. Los tipos no entraban a robar y sab铆an bien a qu茅, doscientos metros y el vasco le quit贸 la funda de lana colorada a la herramienta. Los dejar铆a venir mientras los viera tras la primera hilera de caldenes y al tenerlos a tiro se quit贸 la boina y dio tres pasos al medio del sendero; ‘aqu铆 estamos los tres’ casi pronuncia cuando el de la melena amarilla talone贸 sorprendido para salir de vuelo y fue el primero en probarle la punter铆a. El otro, un jet贸n de bigote tupido reaccion贸 pronto pero dos disparos encimados y certeros del Winchester le evitaron andar visitando gente a cualquier hora.
El pajarer铆o revolote贸 una vuelta en redondo y los pingos de los esquiladores con los jinetes colgando se juntaron al borde de la senda.
El Bernardo se tom贸 un momento para guardar de nuevo el Winchester en la funda que la Mar铆a le tejiera en el barco, del caj贸n levant贸 la pala y siguiendo la tarea se quit贸 la camisa y de nuevo se calz贸 la boina. Debi贸 destrabarle un estribo a cada uno y el rubi贸n a煤n ten铆a el esparto de su alpargata impecable de jam谩s pisar la tierra. As铆 que a lo bruto arrastr贸 a los dos al borde del agua y empez贸 a puntear el pozo. Nadie lo ver铆a, briosamente cav贸 mucho m谩s de un metro de hondo hasta las seis de la tarde, y cuando ya el d铆a se fuera declinando, os dej贸 como cayeron, boca abajo. Y antes de la primer palada de tierra les tir贸 encima los cueros de oveja que vinieran montando y a los caballos le bast贸 un chirlo para echarlos al campo.
Antes del anochecer el Bernardo ya andaba por la casa descargando los canastos que trajera de Victorica. Acaso mi abuela se alegrara al verlo llegar antes del oscurecer y sorprenderla con una palmada en las nalgas; porque esa noche calentaron los fuentones del ba帽o m谩s temprano y las hijas se turbaron en silencio al o铆rlos re铆r y cuchichear hasta bien tarde.
*Eduardo P茅rsico naci贸 en Banfield y vive en Lan煤s, Buenos Aires, Argentina.
_____________________________________________________
Versi贸n en vasco
Euzkarara itzulita ere
(Traductor al vascuence: Santos Echeverr铆a Iparraguirre. Natural de Tolosa, Guip煤zcoa. Estudi贸 en los Escolapios de Tolosa. Trabaj贸 en la Direcci贸n de la “Papelera Espa帽ola S.A.”, Madrid, y en la “Cellophane” de Burgos. Cumpli贸 el servicio militar en Irun y lleg贸 a la Argentina el 17 de julio de 1954. Viaja al pa铆s vasco todos los a帽os y es amigo personal del autor).
Gizonak, Bernardo Etcheverry izena zun, euzkalduna Irungo edo hendayako aldeakoa. Frantzi eta Ezpania erdikoak. Aditzen baten, frantzesak, ziela ezango zun. Gizonak, ogeita bi urte orduntze beteta, Zeuzkan emaztiak berriz emeretzi. 1905 urtea zan, Buenos Aires, hotel de los emigrantesea, zartu ziranean. An idaztentzale batek, nundin zetozen jakinzunean agricultor, ziela auznartuzun, eta bialdu zitun millakilometro arunt zegon tokira.
Toko ori, “Pampa India” ezaten zioten legua zan. Alde aitan “indio” azko zegoen, eta “tolder铆as” ezaten zielen aien bizitzari. Leku arek “Carro Quemado” izena zun. Indiok, zaldi ga帽ean jarrita ibiltzezian alde batetik beztera, lenago bereak izandako lurre bukatu gabeko aitan, eta bezten abereak lapurtzen zizuzten batzutan. Area juan ziran Bernardo eta Mar铆a, andre jatorra eta polita, azia erein eta lurreak ematenzitun uztak biltzea. Lau treznakin, bi gurdi ladrillos beteta langille lagunzale batzukin.
Bernardo eta Mar铆ak, gauza gutzi ekarri zituzten, ba帽o 1920 urte zala, iru nezkatza andreak zeuzkaten, aundi帽a azi xamarra, begiratzeko bakarrik ez zegola. Azia erein eta uztak jazo egin zituzten, eta lur puzketa ere aundituta zan, baita ardi mordozka ona zeukaten. Anla ere errico bernardozen ezaunak bazekien, aren itza ezanak, gehiago balio zeukatela, idatzitako paperak ba帽o.
Ondo egontza onen moztutza izan zan 1922 urtean. Bernardok ogeuta ama zortzi urte zeuzkan, Mariak bi laguntzaillekin, gurdi goyen zamakiela errialdea. Xei leguak egin bearrak, zituzten, ba帽o bidean gortuta gelditu zizaien, ohieko azpi pean. Illuntzen aziera zan eta etxeara itzuliziran. Ogeita eme zortzi urte, ozo gaztea oaindik iltzeko, auznartu nun – aberearen gaxiotazuna erantxi zizaion, carbunclo, izena duna. Azkeneko ordu ortan. Beti ola izatenda, zuzenda ize帽eskoa, ezang贸 zion Bernardok. Bere buruari, borrokak bukatzean, lur neurrigabeko arekin, eta euri gabeko girokin, eta lau andreak bakarrikutziz.
Ba帽o Mariak barrengo indar zuna zan. Zalduzitun lurrak eta zeuzkan gauza guztik, eta Buenos Aires ea aldatuzan, bere bi alaba txikikin. Nezka aundina Victoricako gizonezko “comsionista” batekin geldituzan. Etcheverry euzkaldunak,zer ikuzi bat, gutzi ezauna, eguritakoa zan, ard铆 ille motzalle gizonezko batzukin. Bere lana bukatu eta juanbearrean, errian gelditu, eta itzuliak emanez, aldameneko aldean zebiltzanak.
Ardiri ille mozteko lanak, negu berrian izaten zian. Agindari “contratista” berak ekartzen zitun, langilleak, eta azkeneko illeak ondo mozten zekieank.
Lan ori egiten zan goraiza aundi eta labana aundikin. Chile aldeko gizonezkoak izaten ziran ozo garbiko ibilliketak ez zituenak, eta erozeintzako ez zienak.
Gelditugabekoa izaten zan, egun guzitan goizeatik gauartera帽o, jan eta lo, lantoki bertan egitenzitun. Bukatzeran, ardi illeak bildu, ondo lotu eta pillan antolatu, bere ezkutan irabazitako diruba artu eta arkume erreak jaten zituzten. Ohitubera ori zan, so帽u pizkat bazegon obeto. Etxeko naguzia eta zenideak ere jan artan izaten ziran.
Ba帽o andrea eta nezkak gogokin beidatzen zituzten eta lotza gutxikin azkotan. Ostegun baten, azkar bukatu zan agur jan ura. Gure euzkaldunak bi begiratu eman andrea eta alabak artu eta etxera zartuzan ezer ezan gabe. Agintzallear bere langillekin Billatuz juanzidan, urruti ez zegon erri batea, Telen deitzenziotenei.
Ba帽o ardi ille moztuzalleak juanzianian, bat ille luze ori zuna, erdi bersalari eta abeztu zalea, atzeatuta geldituzan, bezte lagun batekin, mutur aundi beltza, ezpa帽i ga帽eko ille aundikin, gatazka zalea.
Giro aitan, Etcheverry gizonak, lanbatero errira juateko ohitura zeukan. Gurairi bi zaldiak lotu eta etxeko langilleakin batean jutenziran. An bazkaldu carteta kikol batzuk egin, errico lagunekin, azteako bearrak erozi ardo ontzi txiki bat edo bezte gorputzean zartu, eta illuntzean bakar bakarrik, anima eta burua alaituta, poliki poliki, etxealdeko bidea artzezun. Eguardi artan, dendan erozten zegola, ikuzi zitun ardi ille moztuzale biyak, errian geldituzienak. Zartzen ikuzi zuenean, erdi parrez bere tarten itze batzuk egin, eta buruzkoak eta o帽etako apretak berrik erozten jarraizuten
Aditzeko moduz, batek ezantzun, labanakin moztubat egingoziola o帽etakori estuxamar zeuzkelako.
Etcheverry euzkaudunak, ordaindu zitun bere erozitakoak, betezitun otzarak aztearako bearrekin, eta agur ezanez dendako naguziri, bezte itzeik egingabe, ixerizan gurdin itzulia artxeko, azmokin.
Poliki ta eztugabe gure gizonak, etxeko bidea azieran, jazo zun ixritzeko kutxak zun eztalia eta an zeuzkan treznak begiratuzitun. Para zuloak egitekoa, giltz aundibat burnizkoa, maillu eldutzeko luzeakin, zaldintzako buruzkoak, eta zuzen ematekoak. An zeukan ere Eurupatik ekarritakoa, eta Mar铆ak jozizion ga帽ezko, gorria eta meha, txukun eta ardurakin jarrizun ezku aldean.
Eguzkiyak ono berotzezun, eta naigabe ura eguki ez bazunizan, errico edan Tokio, poztu eta parrezkadak egingo zitun, naizun guzik. Ez zeukan bere biziakin zorrarik.
Ez zan ikuzten alambradurak, eta begiratua zakona izandare, neurigabe lur ura beti izaten zan, auzigabea berdin berdina, eta ez berriz egitekoa. Alderdiak eta barrendo oroizmeniak, eta urrutikoari barrengo xuntxoak errantzita. La Pampa ezangabekoa zorionez.
Atzaldeko iruretan gure euzkalduna, iritzxizan gurdikin etxeko bidea moztezun ildoa azten zan tokira. Gizona berenean zegon, eta zanga errekakin, menditxiki caldenes ezatendioten. Atzean toki, egokia itzointzan egoteko. Zaldin lotuzkak kendu zikien, eta ur artzen eta itzalean egotea utzi zitun. Irabazia zeukaten.
Lan egindako alorrean, txorik zebiltzan aziak billatuz. Galduzko ori zuzentzeko, aziak tzikitzen zionak auznartuzun, ba帽o aurrerako utzi zitun kezka oriek. Bere burua betea zegon. Geio oraindik, zegon tokitik, irueun metro gora bera ikuzizitun bi gizon zaldi ga帽ian zetoztela. Gizonezko oriek, lapurretara ez zetozen, ba帽o ondo zekien zertara.
Berreun metrora etorri zianean, euzkaldunak, aldamenian zeukan treznari, kenduzion ga帽ezco zakua gorria. Etortzen utziko zitun, mendi txiki lenegoko caldenak atzean ikuziarte. Tiro egiteko egukisitunean, txapela kendu, eta iru oinkadak eman zitun bide erdira帽o.
Emen gaude ikurok, ezateko azmoa zeukanian, ille ori luzeak zeuzkanak uztegabekoan zegola ikuzizunean, zaldiari orkatillakin joz, igezi azizan. Lenbizikoa izanzan jakizuna zer begiona zeukan tiroak botatzeko. Bexte mutur anundiak belaxe ulertu nola zetozten gauzak, ba帽o bi tiro bat bezte ga帽ean, eta zuzenak, Winchesterkin, bezten etxera edozein ordutan gendeak ikuzten ez dala ibillibear erakuzizion. Alderdi artako txorik itzuli bat emanzuen egaran. Ardi illemoztuzallen zaldiak, ga帽ezko gizonak txintxilik zeuzkatenla, bide ondon gelditu ziran rian. Bernardok bere denbora artuzun, berrin Winchester gordetzeko sakuan. Mariak joziziuna itxazo ontz铆n zatozela. Kutxatikan para artuzun eta bere lanak aurrea eramateko azmokin, alkandora erantzi zun, eta txapela berriz buruan jarrizun.
Zaldian txintxilik zeudenak, jetzi zitun. Ille orin o帽etokak, oraindin zola berakoak lurrak ikutugabe zeuzkan.
Orkatillatik artu eta errezteka eramanzitun erreka ondora帽o. An lur bigu帽akoa izatenda. Bertan azizan zuloa egiten, i帽ork ez zan galdetzera, eta gogoz lurrean zuloa egiten azizan, metro ba帽o geiagoko zuloa. Arratzalde xeiak zianarte eta illunza poliki zetorrenarte. An utzizitun mutur bera erori zian bezela lenbiziko lur para buta ba帽o, ga帽ean botazizkien zalditan ixiritzeko ardi narruk. Ibiltzen zituenak.
Zaldiari naikoa izan zun atzekotan pizkat jotzea arlo aldea bialtzeko. Illuntzean Bernardo bazebillen Victoriatik ekarritako otzarrak gurditik jeitzen.
Again nere amona, posik egongozan, illundu ba帽o lenago, zenarra etxeratu zizaionean, eta ipurdiko goxo batekin arrigarrituzunean. Orrengatik, gaur ortan, beztetan ba帽o azcarrago jarrizituztek uda berotzeko ontzik, beren gorpuzko garbiketak egiteko. Gero nezka alabak erdi lottzatu ziran ixilik, aita eta amarek erdi itzak eta parrezkak adituz gaveko orduk aurrera juanarte.
*Autor, Eduardo P茅rsico. Naci贸 en Banfield y vive en Lan煤s, buenos Aires, Argentina.
Traductor: Santos Echeverr铆a Iparraguirre.